I Borghi di Octavia

Fondà ënt ël sécol XIII come fortëssa militar e rangià diverse vire arlongh ij sécoj, ël Castel dla Manta a dòmina ‘l sénter da la colin-a che a rampia arlongh la crësta dj’Alp. Nassù come rocafòrt, l’edifissi a l’é stàit oget ëd n’euvra ‘d trasformassion importanta dël Quatsent, mersì a Valeran, sgnor e regent dël Marchesà ëd Salussi. Al prinsipi dël Sessent, për via dij problema ‘d succession e ‘d vendite, ël castel a l’é vintrà ënt na fase ‘d decadensa e vers la fin dël Setsent a l’é ën pràtica stàit abandonà fin-a a la sconda metà dl’Eutsent, quand che ij neuv proprietari, visadì ij Radicati ‘d Marmorì, a l’han ancaminà d’importante euvre ‘d restaur. A l’han recuperà lòn ch’as pudìa e a l’han campà giù l’ala pericolanta ‘d nòrd-est, risalenta ai temp ëd Valeran.

A l’intern ël castel a conserva quai tesòr dl’art gòtica e manerista ch’a na fan un dij ben colturaj piemontèis pì famos al mond. La “Sala dle Grotësche” a rapresenta an efet n’esempi anciarmant ëd tard-manerism piemontèis con la soa vòlta decorà a grotësche, l’iconografìa complicà e ‘l fregi ornà con motiv decorativ në stuch e con al sénter le inissiaj ëd Michel Antòni.

L’orgheuj dël castel a l’é però la “Sala baronal”, në spassi che a l’é stàit ën gré ëd traversé san e salv ses sécoj dë stòria e che a rend ai visitator l’autenticità ëd na sala dla fin dl’età ëd mes. A l’intern ëd cost ëspassi a brilia la qualità dij doi cicl afrescà, col dla Fontan-a dla Giovinëssa e col dj’Eròi e dj’Eroin-e. Tuti e doi a rappresento quaidun-a tra le testimonianse pì importante dl’art cortèisa tard-medioeval an Euròpa. Dël 1984 ël castel a l’é stàit donà al FAI (Fondo Ambiente Italiano) da la famija Provana-De Rege, e da antlora a l’é è diventà oget d’important intervent ëd restaur, ai quai a son afiancasse dë studi qualificà. Da nen perde a l’é la capela dël Crist arsussità vorsùa da Michel Antòni Saluzzo, datàbila a la fin dël Singhsent. 

Vorsùa da Valeran da Salussi arlongh la soa regensa (1416-1426), a costituiss n’unità con ël compless monumental dël Castel dla Manta e as treuva ën sël fianch dël castel. Dedicà a j’abitant dël borgh, a l’é dventane peui la cesa parochial. Ën prinsipi as presentava con n’ùnica navà sarà dal presbiteri, ma ën conseguensa ‘d numerose rangiamente a son stàite costruìe dle capele lateraj come cola funeraria ‘d Michel Antòni e a son stàit crasà squasi tuj j’afresch dël Quatsent.

Dël 2003-2004, dòp a dij restaur, a son stàit butà n’evidensa dij lacert piturà ën sle muraje lateraj, e ënt ël còr na maravijosa Stòria dla Passion. Ël còr, cit e a pianta quadrà, a presenta tre lunëtte pien-e ‘d personagi e architeture e con, a la base, ën velari a motiv geomètrich. Ën sla muraja ën fond as peul veghse la Crocifission; ën sle muraje nòrd e sud, ën doi registr, le sene dla passion, da snistra a la drita. A nòrd a-i son l’intrada a Gerusalem, ël tradiment ëd Giuda e l’Ùltima Sin-a; ën sël registr inferior la lavanda dij pe, la preghiera ënt l’òrt dj’uliv e la catura. Nopà ën sla muraja sud, dzora, a-i son Crist dëdnans a Caifa, l’arnegament ëd Pe, Crist sbefià e peui dëdnans a Pilat. Ën sël registr inferior ël përcors vers ël Calvari, anté ch’as deurb la fnestra ch’a dà luce a l’ambient.

La Cesa ‘d Santa Maria dël Monasté as treuva, isolà, ën sla banda meridional dël sénter ëstòrich ëd Manta, a l’intern ëd në spassi verd ën sël qual ën prinsipi as dësvlupavo le struture colegà a la nuritura dla comunità benedetin-a dipendenta da l’abasia ‘d Pedon-a. Conossùa a parte dal prinsipi dël sécol XIII, la cesa a ven sità tra le dipendense sogetà a j’abat ëd Pedon-a vers la metà dël sécol, e as caraterisa për la convivenza tra element romànich, gòtich e baròch. Da na mira planimetrica l’edifissi a presenta na pianta basilical a tre navà coverte da na vòlta a caprià e sarà da autërtante absid. La magior part dle muraje esterne e interne a armonta a la strutura romànica, mentre che la faciada a caban-a ën mon ross a l’é da coleghé ai travaj ëd ristruturassion dla fin dël sécol XVII. Oltre a le notàbil dzorvivense d’época romànica ch’a l’han fàit dla cesa ën cas dë studi important, j’element ëd magior interessi dl’edifissi a son j’afresch che a dan lustr a le muraje, fàit ën tra prima metà del sécol XV da meistranse gropà a la coltura figurativa ativa ën coj agn ënt ël Castel dla Manta.

Edificà da la comunità a parte dal 1626 e amplià dël 1764 për euvra ‘d Sebastian Riccati, la cesa parochial ëd Santa Maria dj’Angej a l’é stàita edificà për volontà dla comunità ën sostitussion dla cesa dël castel, ch’a j’era pì nen stàita giudicà ën gré dë svòlge la funsion ëd cura d’ànime për la qual a j’era stàita realisà arlongh l’età ëd mes. Organisà ën tre navà e sarà da na bela faciada neoclàssica scandìa da lesen-e e da doe nicie, la cesa a l’é ën bel esempi d’edifissi baròch; a l’intern as treuva na pressiosa sorgiss batesimal dël 1450. Costa sorgiss, comissionà dal castlan a jë Zabreri, artista dla Val Màira, as truvava ënt l’antica parochial dël Castel e a l’é stàita tramudà a Santa Maria dj’Angej mach vers la fin dël Neuvsent. A l’intern la cesa a conserva n’òrgo motobin bel, costruì dël 1906 da Fransesch Vittino dla famosa famija dj’organé ëd Sental, e quàich pitura a euli tra le quai la pala d’altar, ch’a rapresenta ‘l trionf dla Vérgin dj’Angej, euvra dël turinèis Giaco Grossi (1850). Ël cioché, ën mon gres, slansà ënt la forma, a l’é stàit tirà sù dël 1746 ëdcò dovrand për la base material ën ruin-a dla Cesa ‘d Santa Maria dël Monasté. Travaj recent a l’han comportà la solussion dël paviment e ‘l restaur conservativ dla vòlta e dle muraje interne.

Ël mulin ëd San Ròch as treuva arlongh la via omònima che, montand për la colin-a ‘d Manta, a riva peui a la stra ch’a pòrta al castel. Le prime informassion ùtile ën sël mulin a son dël prinsipi dël sécol XVI. Ancora ancheuj ël mulin a marcia mersì ai mecanism idràulich esterni: la roa, la “balconera” e le sarande dël canal alimentator. L’orìgin antica e l’usagi costant fin-a a temp recent a fan ëd costa cita memòria na testimoniansa pressiosa dla stòria del leu.

Ël santuari ‘di San Leon Magn as treuva ën sla colin-a ch’a separa ‘l teritòri ‘d Manta da col ëd Salussi. La cesa a l’é stàita un-a dle prime paròchie ‘d Manta; la strutura dl’absid e le fnestre a ogiva a fan daté l’edifissi al sécol XII. J’abitant ëd Manta a l’avìo n’anliura talment s-ciassa anvers cost leu e ‘l Sant che dlë stèmber dël 1800 ël Consèj Comunal a l’ha elegiù “San Leon Magn protetor special” ëd cost comune e dël sircondari. A l’ha chità ëd fonsioné come paròchia dël 1528 përchè a l’é stàita gropà a la mensa capitolar ëd Salussi.