I Borghi di Octavia

Casalgrass

L’eva, sorgiss ëd vita. Ancheuj, costumà a l’eva corenta ën ca e a la soa pien-a disponibilità, i pijoma për bon ch’a sia parèj; ma fin-a a quàich desen-a d’agn fa l’eva a j’era për dabon ël prinsipi ‘d tut. Da bèive, as capiss, ma nen mach: l’eva a l’é indispensabila për bagné ij camp e për boré le bestie. Ma l’eva a servìa ‘dcò come energìa, për fé bogé le pale dij mulin. E l’eva dle rivere e dij lagh a stërmava richësse come pess e sabia, antant che dzora ‘d chila as truvavo le figùre professionaj dij barcareuj e dij traghetator. E da le rivere a partìo le bialere che, con le soe ciuse regolamentà ën manera rìgida (e càusa ‘d ruse), a portavo l’eva për tut ël teritòri, e con chila la vita.

L’eva: ën soget ch’a treuva spassi a Casalgrass come ën tuj ij pais d’Octavia. Ël Pò maestos, ël Varàita e ‘l Màira, ma bele le senten-e ‘d chilòmetri ‘d canaj e arianòt, artifissiaj e naturaj, ch’a porto vita e sostanse seguend le legi dla fìsica e dla natura.

«Ël viagiator che, surtì da Turin, a passa da la stra provincial ëd Salussi, anviron për tranta chilòmetri, oltrepassà ël Pò a s’ambat ënt ën vilagi modest popolà da milasinghsent abitant. A l’é Casalgrass. La rivera real ch’a lo dësfend a nòrd, na tor a levant, a mesdì press che ël Castel antregh dl’età ëd mes ëd Carpenëtta, a ponent da ùltim ël palass o, vardandlo da bin, pitòst ca fòrta che abitassion sivil dij sò sgnor primitiv squasi a t’invito a arserchene l’origin e le vicende sivij, politiche e religiose dël passà.»

(Prevòst Gioann Batista Cerva, Il villaggio di Casalgrasso, 1929)

Scoprire Casalgrasso

Ën borgh nassù dl’ann Mila. Cost a l’é Casalgrass, pais con na stòria longa e anciarmanta, ch’as treuva davzin a tre rivere (Pò, Màira e Varàita) e che da sempi a gava da la fecondità dla tèra la soa richëssa.

Pais agrìcol, da sempi, ch’a l’ha vist cambié, ënt j’ùltimi sent agn, tipologìe e modalità dj’atività produtive: la càuna, la menta, l’anlevament dij bigat e dij bovin a son stàit arlevà dai cereaj, da la sòja e da la fruta. Ma l’ànima agrìcola a resta, con produssion ëd qualità sempe neuve e, sovens, recùper ëd coltivassion tradissionaj.

Ën pais che a j’era ‘dcò al sénter dle vie trafigà ëd comunicassion ëd costa fëtta ‘d Piemont al confin tra le provinse ‘d Turin e Coni, a lë sboch dle valade ënt la pianura: già dël 1880 ël tramvaj Turin-Morëtta a fërmava bin doe vire ën pais.

Palass Comunal

Dit ëdcò “Castel”, ël Municipio ‘d Casalgrass as treuva ënt n’edifissi con na stòria complicà: l’edifissi prinsipal a nass dël Quatsent, e dël sécol XVI a ven-o giontà le doe tor. Rifàit ën manera completa dël Setsent, a l’é stàit amplià (ën part) arlongh l’Eutsent ën stil neogòtich.

As treuva ënt ël verd al sénter dël pais, e a l’é stàit ëd proprietà dij Demorra, famija ativa e impegnà ënt la vita social e aministrativa dël pais; dël 1937 a l’é stàit cedù al Comune për ospiteje ‘l municipio. Ël palass a incarna ël gust architetònich neomedieval piemontèis dla fin dl’Eutsent, con ël sò aspet misurà e sever.

Castel ëd Carpenëtta

Pen-a fòra Casalgrass, ën diression ëd Raconis, la Ròca ‘d Carpenëtta a sponta severa ën mes a la campagna. Ën prinsipi a j’era ën ricet apartenù ëdcò a l’Abassìa dë Stafarda. Già dël sécol XII coste tère a j’ero stàite bonificà: ël tèrmin “Casalgrass” a smija an efet derivé da la fusion dij términ “casaj” e “grass”, pròpi a indiché la fertilità ëd coste campagne.

Santuari dla Madonin-a

Ël santuari as treuva davzin al sénter dël pais, nen lontan dal Pò e dal confin tra la provinsa ‘d Coni e cola ‘d Turin. La cesa a l’é stàita costruìa për volontà dël nodar Demorra, për adempi a ën vot fàit per la guarigion dla fomna; l’euvra a l’é stàita completà dël 1824. Ël santuari bin tòst a l’é diventà sénter ëd cult për tuta la comunità ëd Casalgrass e dij comun davzin, frequentà për oten-e l’intercession dla Vérgin ën cas ëd maladia, calamità atmosferiche e epidemìe. Andrinta a l’é conservà na mistà ch’a rapresenta la Vérgin ënt l’at ëd veneré la Santa Sindone e, a l’orizont, la caden-a dj’Alp e il Monvis (1824).

Casafòrt

Ën facia a le campagne ch’a circondo ‘l pais, ël castel as presenta ënt la soa misurà forma dl’Eutsent con dacant ën fresch parch arbrà. La stòria dël castel ëd Casalgrass a ancamin-a dël sécol XI, e dël 1385 a riva ënt le man dij Solar ëd Morëtta e ‘d Monastereul, ch’a na resto ij consgnor për tant temp. Ël castel e ‘l pais a sopòrto ravagi e devastassion: dël 1396 Facino Cane con la soa companìa ‘d ventura a ravagia ‘l pais, e tre sécoj dòp a-i toca a le trupe fransèise, guidà dal maressial Catinat (1690). Dël Setsent ël castel a ven proprietà dij cont Cassotti, che a lo arneuvo e a-i dan l’aspet ch’a l’ha ancor ancheuj. Dacant a l’intrada as nòta la part pì antica dl’edifissi, là anté ch’as treuva la tor sbassà, menti che ën sël parch a s’afacia l’ala moderna dël palass. Ël castel a l’é privà e sede ‘d na comunità sòcio-assistensial, e as peul visitesse mach ën ocasion d’event particolar.

Cesa ‘d San Ròch

La cesa d’ancheuj a l’é dël 1835 quand, ën ocasion ëd n’epidemìa ‘d colera, l’aministrassion comunal e la popolassion ëd Casalgrass a l’han decidù ëd ricostruì la cita cesa originaria già dedicà a san Ròch (protetor da la pest e da j’àutre maladie epidémiche). Andrinta a l’é conservà na pala dedicà a la Vérgin con ël Bambin, ch’a ten ën man na pergamen-a anté ch’as peul less-se “Fiat”, visadì ch’a sia parèj.

Cesa parochial ëd San Gioann

La cesa parochial originaria al’é stàita costruìa dël sécol XV. A-i é notissia dla soa consacrassion dël 1488. La cesa d’ancheuj as treuva ënt ël sénter dël pais, ën sla stra prinsipal ch’a lo traversa, ën posission isolà da tute le bande che a s’afacio ën sla cort ëd pertinensa dla ca dla paròchia e ansima a ën teren privà dovrà come oratòri. La faciada a l’é pì andaré rispet a la stra, e a l’é precedùa da ën sagrà ën pera. A l’é ën muradura rissà. La pianta a l’é retangolar a navà ùnica, con capele lateraj e còrp absidal slongà.

Cesa dij Batù

La Cesa dla Confraternita a l’é stàita costruìa al prinsipi dël sécol XVIII për ospité ij confrej dla Companìa dij Batù, prima ospità ënt n’oratòri aranda al palass dël comune. La faciada, tirà sù dël 1761, a conten j’afresch dla Nonsià (1762), la Fé e la Speransa (1816, euvra ‘d Tesio). La costrussion dël còr e dl’altar magior, da ùltim, a son dël 1836, a testimoniansa dij longh e costant travaj d’ingrandiment e abeliment vorsù (e finansià) dai confrej arlongh ij sécoj.

Cesa ‘d Santa Cros

La costrussion dla capela, come a sugerisso jë scars segn ëd decorassion interna ancor present, as peul armnesse al sécol XVIII. La capela as treuva ën posission isolà ën pien-a campagna, davzin a ën cit lagh arbrà e dacant a na stra. La faciada sempia a caban-a a l’é ën muradura ëd tera cheuita. La pianta a l’é a àula ùnica retangolar.

Lagh dla Gava

Nassù come gava për l’estrassion ëd materiaj ferm, giumai rivà a la fin dël sò cicl d’atività estrativa, a l’é da tanti agn oget d’ën proget ëd recuper ambiental mirà a restituì n’ambient naturale e un leu dë svagh. Ën sle soe rive a l’é stàit creà ën percors salute për j’apassionà djë spòrt a l’aria lìbera e në spassi fàit apòsta për pic-nic, davzin a la confluensa tra ‘l Varàita e ‘l Pò.

Casalgrasso si racconta

Ël pont a l’é stàit costruì dl’Eutsent, quand che ël cors dla rivera a l’é stàit modificà drissand le numerose anse responsabile dle frequente inondassion ch’a tocavo ‘l pais.